2008: Tinan Instituisaun Estado Naksobu

Hosi MARI ALKATIRI

(II Parte)


Kestaun “petisionárius”no Alfredo Reinado


Ita koalia hela kona ba buat ne’ebé governu Xanana uza ba gaba sira nia an no aprezenta nu’udar sira nia governasaun ninia susesus. Ida mak kestaun “petisionárius”. Ba ema ne’ebé la hatene, “petisionárius” mak grupu ex-soldadus ne’ebé uza alegasaun katak sira sai vítima diskriminasaun iha F-FDTL nia laran, hodi halai sai hosi kuartel, iha prinsípiu 2006.


Buat hotu-hotu hahú Iha Fevereiru 2006,bainhira soldadus besik atus ida lima nulu (ofisiais, sarjentus no prasas) hosi parte osidental Timor-Leste nian, koñesidu nu’udar “Loro Monu”, deside halai sai hosi kuartel ho alegasaun katak sira sente ofisiais balun hosi Komandu F-FDTL, ne’ebé moris iha distritu parte leste nian, halo diskriminasaun ba sira. Soldadus sira ne’e asina surat ida ho formatu “ petisaun” nian no haruka ba Prezidente Repúblika. Tamba surat ne’e mak sira sai koñesidu nu’udar “petisionárius”.



Xanana, nu’udar Prezidente Repúblika,hamrik kedas atu rezolve kazu ne’e no nia hatán kedas ba pedidu ida ne’e hodi hasoru malu ho “petisionarius” sira. Xanana uza nia kb’iit tomak, nu’udar Komandante-em-Xefe Forsas Armadas nian, hodi ezije soldadus sira ne’e atu fila fali ba kuartel no nia simu moosm ho diak proposta ba harii Komisaun ida hosi F- FDTL, atu investiga kazu ne’e. Nia hatete moos katak sé karik sira la fila fali ba kuartel, sei duni sira sai hotu hosi instituisaun (haree relatóriu Komisaun Notáveis nian).


Maibé, hafoin Prezidente hola desizaun ida ne’e, “petisionárius” balun de’it mak fila fali ba kuartel. Sira ne’ebé fila moos la simu atu tuir prosesu investigasaun hosi Komisaun F-FDTL nian. Liu tiha loron balun, sira halae sai fila fali hosi kuartel no lori sai kolegas barak liu ta’an, hamutuk hotu, atus lima sia nulu resin tolu (593) ka pursentu hat nulu (40%) hosi efetivus soldadus F-FDTL nian.


Hahu du’un mai, du’un ba, ida dehan buat ida, ida nega tiha; tamba Komandu F-FDTL ezije “petisionárius”sira aprezenta an ba investigasaun maibé sira la simu, Primeiru Ministru propoen harii Komisaun Notáveis ne’ebé iha reprezentantes hosi órgaun soberania oin-oin, sosiedade sivil no Igreja Katólika. Komisaun ne’e harii hodi haree loloos saída mak akontese hodi halo “petisionárius” sira alega diskriminasaun no sira tenke ható moos rekomendasaun ba hadia situasaun ida ne’e.



Maibé, tamba “petisionárius” sira lakoi liu tuir investigasaun, súsar tebes ba Komisaun halao sira nia knaar. Situasaun ida ne’e a’at liu ta’an bainhira Komandu F-FDTL deside duni hasai “petisiunárius” hotu-hotu hosi F-FDTL.


Iha 23 Marsu 2006, hafoin fila fali hosi Portugal, Prezidente Repúblika, Xanana Gusmão, ható mensajen ba Nasaun no halo kritika kroat tebetebes ba Komandu F-FDTL tamba foti desizaun duni hasai “petisionáriu” sira. Nia moos kritika Ministru Defeza. Nia soe lia oin-oin ( ita la hatene loloos sé atu goza de’it ka atu buka halo kanik ema nia laran). Ida-idak interpreta tuir ninia hakarak, balun rona no simu de’it lia fuan ne’ebé nia hatete enkuantu balun kompreende buat seluk ta’an ke nia la hatete. Nia kaer tiha alegasaun “petisionárius” sira nian hodi hamosu fali konseitu foun ida ne’ebé fahe Timor-Leste oin seluk: Parte leste inklui distritu tolu de’it no parte Oeste mak distritu sanulu, hahú hosi Manatuto to Oé-Cusse. Iha loron ne’e duni, konflitu Leste/Oeste nakfera no iha liu ta’an violénsia iha bairrus oin-oin iha Dili laran.


Divizaun foun ida ne’e, ne’ebé mosu derepente de’it, loke dalan ba Komandu PNTL(Polícia Nacional de Timor-Leste) halo diskriminasaun oin-oin ba membrus sira ne’ebé moris iha distritus leste nian no situasaun ida ne’e mak, ikus mai, sobu instituisaun ida ne’e. Sidadaun rihun ba rihun obrigadu husik sira nia uma no bairru no buka fatin seluk ne’ebé fó liu seguransa ba sira. Hanesan nune’e mak kampus deslokadus mosu iha ita nia rai laran.


Kona ba kestaun “petisionárius” nian, Prezidente no Primeiru Ministru la hanoin hanesan kona ba oinsá atu hadia problema ida ne’e no ita haree momoos hela katak iha konflitu iha nível instituisaun nian, entre Prezidente no Primeiru Ministru, entre F-FTDL no PNTL.


Efetivu Forsas Defeza nian tun porsentu hat nulu, polísia fahe malu, lideransa polítika tama iha konflitu, F-FDTL no PNTL fila kotuk ba malu, ita nia rain fahe ba parte rua, ho karáter polítiku no sosial, sidadaun sira la iha garantia seguransa. Buat sira ne’e hotu hahú ho “petisionárius “ sira no estadu lakon kontrole liu, hafoin Prezidente Repúblika halo deklarasaun iha 23 Marsu 2006. Ne’e duni, atu rezolve situasaun ida ne’e, tenke fó uluk garantia ba ema bele moris fila fali sira nia vida normal, hametin unidade nasional, paz no estabilidade, kondisaun ne’ebé importante tebes ba hadia fila fali no haburas ita nia rain.


Maibé solusaun ida ne’e tenke konsidera moos problema nia abut, abut nee’bé iha karákter polítiku no institusional.


Ita haree oinsá governu Xanana trata no rezolve kestaun ne’e:


Iha tinan rua nia laran, ita asiste diálogu oin-oin iha nível hotu-hotu atu buka solusaun ba fenómenu ida ne’e, maibé, la hetan susesu. Ita haree grupu “petisionárius”ezije nafatin atu hasae Komandante prinsipál balun hosi F-FDTL no atu husik sira nia ema, besik atus neen, tama fila fali ba F-FDTL. Maibé, Komandu F-FDTL konsidera “petisionáriu” sira nu’udar desertór, lakoi liu simu sira no ezije justisa. Tamba parte rua ne’e defende pozisaun oin seluk liu, kontra ba malu, ami rekoñese katak súsar tebes atu hetan solusaun kompromisu nian, no talvez, dalan la iha duni ba rezolve konflitu ne’e. Molok rezolve situasaun ida ne’e, mosu ta’an fenómenu foun ida, Alfredo Reinado( ne’ebé reina duni) no ninia grupu. Nia aprezenta an nu’udar grupu ida ne’ebé la iha ligasaun ho “petisionárius” sira. Iha 3 Maiu 2006, loron ne’ebé Alfredo deside halae sai (nia mak deside ka ema seluk mak haruka nia ?) hosi kuartel Polísia Militar nian ba foho, nia hatete foufoun katak nia halae sai tamba Primeiru Ministru bolu F-FDTL ba halo intervensaun, iha 28 no 29 Abril 2006, no Forsas sira halo “massakre” iha Tasi Tolu no oho “petisionárius” neen nulu. (Mak ida ne’e tebes duni karik, entaun “petisionárius”hotu-hotu ne’ebé mate, moris fila fali, dala ida de’it, hodi simu osan. La iha “petisionáriu” ida ne’ebé la simu ósan).


Prezidente Xanana parese fiar moos versaun ida ne’ebé hatete katak massakre akontese duni iha Tasi Tolu. Maibé, Komisaun Internasional Investigasaun ne’ebé estadu bolu ba halo investigasaun ba krize, iha ninia relatóriu, hatete momoos katak “ massakre la akontese ida”.


Entretantu, Alfredo afirma an dadauk nu’udar líder ne’ebé mosu beibeik no operasional, ne’ebé sai tiha ona reprezentante ba soldadus ne’ebé halae sae hosi kuartel F-FDTL, inklui moos “petisionárius” sira no sira hotu hakarak Primeiru Ministru tun no dadur. Alfredu hatete nafatin ba ema hotu-hotu katak nia sei halo parte nafatin Forsas Armadas no nia hakruuk de’it ba Komandu Supremu, katak, nia sei hakruk de’it ba Prezidente Repúblika. Situasaun ida ne’e dada to 11 Fevereiru 2008.


Bainhira Dr. Ramos Horta kaer tiha ona kargu Prezidente Repúblika nian no Xanana sai PM defaktu, novela Alfredo Reinado nian lao nafatin ba oin. Prezidente Repúblika defende nafatin katak tenke halo diálogu ho Alfredo enkuantu Xanana hasees an tamba ladún fiar ona katak dalan ida ne’e bele rezolve problema ida ne’e.


Bainhira Alfredo hahú sente katak tempu lao dadauk ona no nia la konsege hetan ninia objetivu, nia deside halo deklarasaun , iha Novembru 2007, katak nia prontu atu hatete sai sesé loos mak haruka nia halo buat sira ne’ebé nia halo iha tempu krise. Nia fó garantia katak buat hotu-hotu ne’ebé nia halo, hosi loron ne’ebé nia halae sai hosi kuartel to loron ne’ebé nia halo deklarasaun, nia hatuir de’it orden ne’ebé hatún ba nia no nia prontu atu hatete sai ema sira ne’e nia naran. Tebes ka lae, ita seidauk hatene loloos, maibé nia hatete buat sira ne’e duni no ható ba ema barabarak tebetebes. Alfredo arriska nia an liu?


Oportunidade diak liu mosu ( ba ema ne’ebé halo konspirasaun), iha Fevereiru/Marsu 2006, hó atake ne’ebé ema halo ba Prezidente Reopúblika ninia hela fatin no Alfredo hetan tiru no mate no ho atentadu ne’ebé ema tenta tiru mate moos Prezidente Repúblika. Atake ida ne’e sei mistériu hela tamba akontese loloos de’it iha momentu ne’ebé Prezidente Repúblika koalia hela kona ba Lei Amnistia no akordu entre FRETILIN no partidus AMP nian.


Hafoin atentadu ne’e akontese, Governu Xanana harii kedas Komandu Konjunto F-FDTL – PNTL no haruka forsas rua ne’e hahú tuir kedas grupu ne’ebé Gastão Salsinha lidera. Biar mobiliza ema barak tebes, mane no feto, ekipamentu militar no lojístika barak tebetebes, operasaun ne’e iha liu karáter politiku duke sosial. La tiru nein dala ida. Lori de’it diálogu no
kbi’it ba konvense grupu ne’e atu entrega an. Operasaun ne’e lao tuir dalan loos no hetan susesu.


Iróniku tebes katak úniku partidu ne’ebé fó apoiu ba harii Komandu Konjuntu mak FRETILIN de’it, maibé, ho kondisaun katak lakoi ema mate ta’an.


Tamba sá operasaun ne’e halao de’it hafoin atentadu hasoru Prezidente Repúblika nia vida no hafoin Alfredo mate? Sé operasaun ne’e halo uluk liu, Alfredo kal sei moris hela no bele moos kontribui ba ita hatene loloos sá razaun politika mak hamosu krize no bele ajuda ita hetan solusaun ne’ebé diak liu no ba tempu kleur nian.


Sé la iha razaun seluk, ita hakarak fiar katak ita la rezolve uluk liu – bainhira problema ne’e mosu iha 2006 – tamba de’it órgauns soberania ita nia rain nian iha posizaun ne’ebé xoke malu kona ba kestaun ida ne’e, liuliu entre Primeiru Ministru no Prezidente Repúblika. Ema ne’ebé ukun, tenke buka loron-loron reafirma estadu ninia autoridade.


Ema ne’ebé hakarak kaer poder, maibé, la ukun no tau fali Governu ba soren, tenke buka duni halo buat hotu-hotu ba hamenus Governu ninia forsa.


Nune’e, bainhira ita iha Prezidente ida ne’ebé halo fali knaar opozisaun nian ba hasoru governu, estadu labele reafirma ninia autoridade iha momentu ne’ebé presiza duni, no ida ne’e loke dalan ba instituisaun sira tama iha konflitu. Ida ne’e mak akontese iha 2006. Iha final tinan 2007 nian no iha 2008 , ita haree momoos hela katak Prezidente Repúblika no Primeiru Ministru la koalia hanesan kona ba kestaun ne’e. Diferensa entre sira boot ba beibeik. Maibé, biar ida ne’e akontese duni entre sira, sei la loke dalan ba konflitu iha nivel instituisaun. Akontesimentu iha 11 Fevereiru loke dalan ba hamenus tiha diferensa entre sira nain rua ninia hanoin kona ba oinsá rezolve kestaun ida ne’e.


Enkuantu Prezidente Repúblika rekupera ninia saúde iha Hospital Darwin nian, Xanana mak kaer mesak komandu rai ida ne’e nian no nia deside halao operasaun, operasaun ne’ebé tenke halo duni, hodi duni tuir rebeldes sira. Karik akontesimentu trájiku 11 Fevereiro la mosu, operasaun ne’e lao ba oin? Ami duvida. Akontesimentu 11 Fevereiru sei mistériu nafatin. Loron ruma, ita sei bele hatene lia loos kona ba ida ne’e ka lae? Alfredu mate ona. Grupu ne’ebé sadik autoridade Estadu nian lakon tiha hotu ona, pelumenus, hakmatek an ona. Saída mak sei akontese tuir mai?


Hafoin Alfredo mate tiha, iha de’it ona operasaun ba kaer grupu Salsinha nian no sobu “petidionárius” sira. La dun súsar halao operasaun ba kaer sira (biar kahor fali ho hahalok foun ida: autoridades sira halo serimónia boot ba simu “petisionárius” sira iha Palásiu Governu nian no dadur sira ho tratamentu espesial.) Balun simu tiha ona ósan barak. Tambasá selu sira? Ida ne’e hanesan fali labadain ninia fatin (knuk), dada talin mai no dada ba, tatoli no haboot mistérius barabarak.


Parlamentu Nasional aprova Rezolusaun ida hodi ezije harii Komisaun Internasional ba halo Investigasaun. Governu Xanana la hatán no tau tiha Rezolusaun ne’e ba soren, la respeita tiha kbiit Parlamentu Nasional nian.


Kompete agora ba Justisa kaer ninia knaar atu buka hetan lia loos, halo julgamentu no foti desizaun. Ita la hatene loloos sé Governu simu ka la simu desizaun Tribunal nian. Sé Tribunal foti desizaun tuir Governu ninia hakarak, sira sei basa liman. Selae, hau fiar liu katak governu sei tau de’it desizaun tribunal nian ba soren.


Situasaun “petisionárius”nian oin seluk iha realidade. Derepente de’it grupu atus lima sia nulu resin tolu (593) sae liu tiha atus hitu. Sira hotu konsentra iha Ai Tarak Laran durante semana ba semana.Fofoun maioria ezije fila fali ba F-FDTL. Forsas Defeza no Seguransa nian mak hein sira no la husik sira sai hosi fatin konsentrasaun ida ne’e. Iha ne’ebá mak ema influensia sira ba simu solusaun seluk no labele ta’an ezije atu fila fali ba F-FDTL.


Dala ida ta’an solusaun ne’ebé sira hetan mak selu de’it. Selu ba fó kompensasaun ba servisu ne’ebé “petisionárius” sira halo iha 2006/07, servisu ne’ebé loke dalan ba muda governu.


Ema ne’ebé hanoin katak, iha demokrasia, sira bele halo buat hotu-hotu ba muda governu

( uza violénsia nu’udar arma polítika sé karik presiza), no, liuliu, sira ne’ebé insentiva krize 2006/07 ba muda governu, kal konvense duni sira nia an rasik, katak sira kontribui ba hametin demokrasia iha Timor-Leste. Hau la hakfodak katak balun hanoin hanesan ne’e karik. Maibé saída mak akontese ba ita nia rain? Demokrasia iha Timor-Leste sai tiha ona konseitu mamuk ida, la iha konteúdu no valores, dalan polítiku sabraut ida. Iha moris ho faxada de’it, kosmetik. Ita dehan ita defende demokrasia, maibé, la implementa demokrasia iha realidade. Tamba hau sei bele duni publika artigus ne’ebé ható kritika oin-oin, hau sente katak ida ne’e moos halo parte faxada ne’e, la oos demokrasia ida ke loos tebes.


Ita fila fali ba asuntu “petisionárius” nian. Iha ne’e, ita bele litik asuntu oin-oin. Solusaun ida ne’e diak no metin? ”Petisionárius” sira sai hosi Aitarak Laran, ida idak lori iha nia bolsu, dólar amerikanu liu rihun ualo. Sira hetan osan ba gasta iha tempu badak ida. Maibé, sira sei gasta tó bainhira?

Maibé, saída mak akontese ba sentidu ekuidade no justisa? Sira ne’ebé halai sae hosi kuartel simu ósan. Fó saída ba rekompensa soldadus sira (prasas, sarjentus no ofisiais) ne’ebé hakmatek an iha kuartel? Solusaun ne’ebé hetan ba rezolve problema bo’ot ida ne’e la loke presedente aat ida ba dixiplina Forsas nian? Hau lakoi hatete katak ita sei haree fila fali soldadus atus ba atus halai sai hosi kuartel F-FDTL nian. Hau reza ba ida ne’e labele akontese ta’an. Hau refere de’it ba kestaun dixiplina nian, enjeral. Sé ita haree loloos, solusaun hanesan ne’e hamenus forsa Komandu nian, halo sira lakon kontrole, hakanik unidade Forsas nian, hatún sira nia efikásia, etc.


No saída mak akontese ba sentidu justisa, valor ne’ebé sagradu liu ba Estadu Direitu Demokrátiku? Ita hatene katak membru balun Forsas nian hatán iha Tribunal no simu kastigu no sei dadur hela. Komandante prinsipál balun F-FDTL nian sei liu hela hosi prosesu justisa. Ida ne’e la hatudu katak iha diskriminasaun? Tamba la trata kazu ne’e ho imparsialidade, labele moos garante katak ita sei hametin paz no estabilidade. Buat sira ne’e hotu todan tebetebes no ita labele duni hetan solusaun diak ida ba problema sensível ida ne’e. Rai ida ne’e moris iha situasaun ida ke nakadoko hela, tabele hela de’it.


“Petisionárius” sira ne’ebé simu ona ósan nu’udar kompensasaun ne’ebé fó ba sira, maibé, sira sente duni katak ida ne’e mak solusaun ikus liu no mak ida ne’e de’it ona? Sira sei la halo ona ezijénsia ne’ebé sira halo horiuluk? Saída mak sei akontese bainhira sira gasta hotu tiha ósan ne’e, motorizada aat tiha, família ne’ebé toman tiha ona moris diak liu uituan, maibé, hahú sente fila fali difikuldades, iha rai ida ne’e, no karik sei labele rezolve problemas loronloron nian?


Ida ne’e mak ami nia preokupasaun boot liu. Ami la haree katak kompensasaun selu ósan ba sira sai solusaun ne’ebé iha buat ruma estruturante. Ami la haree, polítika ka programa ne’ebé garante ba “petisionárius” sira integra fila fali iha sosiedade iha aspetu hotu-hotu no loke dalan ba sira partisipa beibeik iha knaar ruma ekonómiku no sosial. Tamba ne’e duni, ami la fiar katak solusaun ida ne’e loke dalan ba ida-idak hetan estabilidade no ba ninia família, kondisaun ne’ebé importante tebes ba benefisiáriu sira bele partisipa maka’as iha prosesu dezenvolvimentu komunidade nian, fatin ne’ebé tenke haburas duni hodi bele hatutan dezenvolvimentu lokál, rejional, distrital no nasional. Sé ida-idak no ninia família la hetan estabiliade, solusaun saída mak ida ne’e?


Obs: Loos. Hau haluha tiha. Solusaun ida ne’e lori vantájen ba Xanana no ba ninia governu. Solusaun ne’e ajuda sira ezekuta Orsamentu, atu hamoos “carry over”. Talvez ida ne’e sai mos hahalok ida hosi sira nia jenialidade koletiva.

Fim II parte